Мектептегі білім берудегі гендерлік олқылықтар: жиырма жылдық библиометриялық талдау

Жалпыға бірдей білім алуға қол жетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған айтарлықтай халықаралық күш-жігерге қарамастан, миллиондаған қыздар әлі де негізгі білім алу жолында жүйелік кедергілерге тап болады. Бұл зерттеу 2000–2025 жылдар аралығында қыздардың мектептегі білім алуындағы гендерлік алшақтықтарға арналған академиялық әдебиеттердегі зерттеу үрдістері мен құрылымдық теңсіздіктерді айқындауға бағытталған. Зерттеу Web of Science Core Collection дерекқоры негізінде библиометриялық талдау тәсілімен жүргізілді. Analyze Results және VOSviewer құралдары тақырыптық кластерлерді, бірлескен авторлық желілерді және дәйексөз алу үлгілерін картаға түсіру үшін қолданылды. Қыздардың бастауыш және негізгі мектептегі білімге қолжетімділігіне қатысты 323 рецензияланған мақала 1083 бастапқы жазбадан іріктеліп алынды. Талдауға білім беру, әлеуметтану және экономика салаларындағы ағылшын тіліндегі жарияланымдар енгізілді. Зерттеу жұмыстарының саны 2000-жылдардың басынан бастап біртіндеп артып, 2015 жылдан кейін күрт өсті. Бұл үрдіс Тұрақты даму мақсаттары (ТДМ 4 – Сапалы білім беру, ТДМ 5 – Гендерлік теңдік) қабылданған кезеңмен сәйкес келеді. Негізгі тақырыптар – жасөспірім жүктілігі, бала неке және репродуктивті денсаулық, әсіресе Сахараның оңтүстігіндегі Африка мен Оңтүстік Азия елдерінде. Зерттеу саласында Глобалдық Солтүстік институттары басым, ал Глобалдық Оңтүстіктегі ғалымдар аз қамтылған. Жұмыстардың 3%-дан аз бөлігі шолу мақалаларына жатады, бұл зерттеу алаңының фрагментарлығы мен синтездің шектеулілігін көрсетеді. Болашақ зерттеулер бағыттары. Глобалдық Оңтүстіктің қатысуын кеңейту, бастауыш білімге назар аудару, ТДМ шеңберін интеграциялау, интерсекционалды тәсілдерді қолдану және контекстке сезімтал, инклюзивті ынтымақтастық арқылы зерттеулердің саясатпен байланысын күшейту қажет.

1. Team G. Global education monitoring report 2020: Gender report. A new generation: 25 years of efforts for gender equality in education. – Paris: UNESCO, 2020. – ISBN 978-92-3-100397-0. – DOI: https://doi.org/10.54676/IBSP9880.

2. Evans D. K., Akmal M., Jakiela P. Gender gaps in education: The long view // IZA Journal of Development and Migration. – 2021. – Т. 12. – № 1. – DOI: https://doi.org/10.2478/izajodm-2021-0001.

3. Judijanto L., Setiawati R., Sabir M. Bibliometric Analysis of Key Findings in Studies on Gender Disparities in Education and Employment // The Eastasouth Journal of Social Science and Humanities. – 2024. – Т. 1. – № 03. – С. 158–167. – DOI: https://doi.org/10.58812/esssh.v1i03.277.

4. Dehdarirad T., Villarroya A., Barrios M. Research trends in gender differences in higher education and science: a co-word analysis // Scientometrics. – 2014. – Т. 101. – № 1. – С. 273–290. – DOI: https://doi.org/10.1007/s11192-014-1327-2.

5. Valero-Ancco V. N., Sosa Gutierrez F., Lujano-Ortega Y., Calderón-Quino K. M. Global Trends in Gender Inequality in Higher Education: A Bibliometric Analysis (1993–2024) // Educational Process: International Journal. – 2025. – Т. 14. – С. e2025019. – DOI: https://doi.org/10.22521/edupij.2025.14.19.

6. Unterhalter E. A Review of public private partnerships around girls’ education in developing countries: flicking gender equality on and off // Journal of International and Comparative Social Policy. – 2017. – Т. 33. – № 2. – С. 181–199. – DOI: https://doi.org/10.1080/21699763.2017.1328612.

7. Maureal Z. L., Tutanes L. M., Del Rosario A. S. C., Pabelic A. J. Effects of Gender Equality in Education to Gender Disparities in Economic Participation: Global Evidences // Asia Pacific Journal of Social and Behavioral Sciences. – 2017. – Т. 14. – DOI: https://doi.org/10.57200/apjsbs.v14i0.91.

8. Ogbogu C. O. Practising gender equality in education, by Sheila Aikman and Elaine Unterhalter // Gender and Education. – 2009. – Т. 21. – № 6. – С. 786–787. – DOI: https://doi.org/10.1080/09540250903345105.